Kinh Lớn hay kinh Chợ Vải những năm 1870 ẢNH: EMILE GSELL Đại lộ Charner – Nguyễn Huệ, hình thành từ hơn 125 năm trước, đã chứng kiến nhiều sự thay đổi lớn lao trong lịch sử thành hình đô thị trung tâm Sài Gòn. Trên con đường này các nhân vật lịch sử – văn hóa, kinh tế – tài chính đã để lại dấu vết, từ thương gia giàu có Wang Tai, Speidel; các nhà nhiếp ảnh đầu tiên của Sài Gòn Émile Gsell, George Planté, Pun Lun (Tân Luân), các nhà cách mạng Phan Châu Trinh, Nguyễn An Khương, Cường Để; hoàng tử Miến Điện Myingun, nhà văn hóa Phạm Quỳnh… Năm 1887, kinh Chợ Vải, từ sông Sài Gòn chạy lên khu vực đường Lê Lợi hiện nay, được lấp trở thành một đại lộ lớn mà người Pháp gọi là Boulevard Charner, gồm con kinh lấp và hai con đường dọc hai bờ kinh, đường Charner bên trái kinh và đường Rigault de Genouilly bên phải kinh. Đại lộ Charner (nay là đường Nguyễn Huệ) trở thành đường rộng nhất Sài Gòn, nơi diễn ra các lễ hội lớn, có nhiều cửa hàng và trụ sở các công ty, các di tích văn hóa lịch sử không kém đường Catinat (nay là đường Đồng Khởi). Chỉ trong vài chục năm sau khi lấp kinh, đại lộ Charner trở thành nơi buôn bán phồn thịnh. Phạm Quỳnh khi đi thăm Nam kỳ vào năm 1918 đã có nói về con đường Charner và Catinat phồn hoa phát đạt như sau: “Các cửa hàng lớn, hàng tây, hàng ta (phần nhiều người Bắc kỳ), hàng Chà (phần nhiều người Bombay bên Ấn Độ), hàng khách, chen nhau xin xít. Lại thêm có mấy nhà khách sạn lớn, nhà chớp bóng, nhà hát Tây, nên chiều chiều cứ từ năm giờ trở đi kẻ đi người lại như nước chảy. Người sang trọng, kẻ thượng lưu, tất mỗi buổi phải dạo qua đường Catinat một lượt mới là nền. Những trai thanh gái lịch đất Sài Gòn lấy đấy làm chốn cực phẩm phong lưu. Trên đường thì xe hơi không biết mấy trăm mấy chục mà kể, tiến lên êm như ru, như vô số những làn sóng tự ngoài xa đưa lại, rạt cả bên bờ nhà “Đại lục khách sạn” (Hôtel Continental)” (Phạm Quỳnh, Một tháng ở Nam kỳ, 1918). Bài biên khảo này ghi lại những nơi, các địa chỉ có dấu vết của các tiệm, cơ sở, cảnh quan và con người đã để lại ký ức trong người Sài Gòn qua các năm từ giữa thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20. Cảnh quan và kiến trúc con đường Charner thay đổi nhiều và biến dạng rất nhanh chóng so với các con đường nổi tiếng khác ở trung tâm Sài Gòn. Ngày nay ta còn có thể thấy lại một vài cảnh quan của kinh Chợ Vải, hai con đường dọc kinh (đường Charner và Rigault de Genouilly) và nhà cửa, hàng quán trước năm 1887 là nhờ những hình ảnh cực kỳ quý hiếm của nhà nhiếp ảnh tiên phong ở Nam kỳ, ông Émile Gsell, đã chụp và may mắn còn tồn tại. Chiêu Nam Lầu trên đại lộ Charner Theo hồi ký Nguyễn An Ninh: Tôi chỉ làm cơn gió thổi của Nguyễn Thị Minh, con gái ông Nguyễn An Ninh: “Từ cái ngày cả gia đình rời Tân An lên Sài Gòn, ông bà nội tôi mướn hai căn phố liền nhau ở đường Kinh Lấp nay là đường Nguyễn Huệ… Hai bên bờ kênh nhà cửa san sát, phố xá nhộn nhịp, dưới bến thì ghe thuyền tấp nập đến tận khuya. Thật là nơi thuận tiện giao thông, nhất là đường sông. Hai căn phố ông bà nội tôi mướn nằm bên trái nhà Xã Tây. Lúc đầu ông bà tôi lập khách sạn cho thuê phòng trọ và mở thử tiệm may vì bà nội và bà cô tôi may rất khéo. Sau này ba má tôi quen thân với ông Diệp Văn Kỳ mới nghe ông nói: “Nghe tiếng bà Chiêu Nam Lầu may khéo nên vua Thành Thái trước khi đi đày sang đảo Réunion đã đến may cả chục áo dài gấm””. Số 49 đường Charner là tiệm may của ông Nguyễn An Khương, thân phụ ông Nguyễn An Ninh. Nơi đây sau đó trở thành tiệm ăn và trên lầu là khách sạn Chiêu Nam Lầu. “Mục đích của Chiêu Nam Lầu là nơi chiêu hiền đãi sĩ của người Việt Nam, nơi gặp gỡ của anh hùng hào kiệt ba miền, nơi tá túc của những nhà ái quốc Bắc Trung lưu lạc vào Nam” (Nguyễn An Ninh: Tôi chỉ làm cơn gió thổi). Chính tại Chiêu Nam Lầu mà hoàng tử Miến Điện Myingun đang lưu vong tại Sài Gòn đã thân quen với gia đình Nguyễn An Khương. Cô của Nguyễn An Ninh có học cách làm dầu cù là Miến Điện; sau này Nguyễn An Ninh có lúc phải đi bán dạo dầu cù là để kiếm sống và che giấu hoạt động cách mạng của mình. Một câu chuyện ít ai biết mà bà Nguyễn Thị Minh có kể lại trong hồi ký của bà là Kỳ Ngoại Hầu Cường Để đang trú ngụ tại Chiêu Nam Lầu từng suýt bị cảnh sát mật vụ Pháp bắt khi đang nằm ngủ. Chiêu Nam Lầu cũng là nơi cụ Phan Châu Trinh khi từ Pháp trở về nước đã cư ngụ cho đến khi mất vào ngày 24.3.1926. Đám tang Phan Châu Trinh từ đây đi đến nghĩa địa Gò Công (gần Tân Sơn Nhất ngày nay) là một đám tang khổng lồ, báo chí Pháp gọi ngày diễn ra đám tang đó là ngày Việt Nam thức tỉnh. Theo Nguyễn Đức Hiệp (Trích từ Sài Gòn – Chợ Lớn, Ký ức đô thị và con người, NXB Văn hóa – Văn nghệ) Nguồn Thanhnien online
